Sažet presek dešavanja na Vrače brdu i Čovki od 15. do 25. novembra 1914. godine. Presek je nastao na osnovu ratnih dnevnika naše i austrougarske vojske, ratnih monografija austrougarskih pukova te knjige "Poslednji rat Austrougarske".
15. novembra Kolubaru kod Lajkovca preko mosta na Belom brodu (selo Ćelije) i u Slovcu, prelaze pukovi Moravske divizije 1. poziva. U toki prepodneva, Kolubaru prelaze 1., 2. i 3. puk. Kasnije, istog dana, reku prelazi i 16. puk koji je bio poslat ka Slovcu kao zaštita. Moravsku diviziju 1. poziva u tom trenutku čine 4 pešadijska puka: 1. pešadijski puk, Miloš Veliki, Vranje, 2. pešadijski puk, Knjaz Mihailo (Gvozdeni), Prokuplje, 3. pešadijski puk, Pirot i 16. pešadijski puk, Car Nikolaj II Romanov, Niš. Za komandanta divizije upravo je postavljen đeneralštabni pukovnik Milan Tucaković koji je na tom mestu smenio bolesnog đenerala Iliju Gojkovića.
Nakon prelaska Kolubare, mostovi kod Belog broda i Slovca su dignuti u vazduh. Pontonski most kod Belog broda nije demontiran već je onesposobljen i materijal izvučen na desnu obalu Kolubare.
Porušeni most na Kolubari kod Belog broda
Privremeni most na Kolubari kod Belog broda. Najverovatnije 1916.g.
Most na Kolubari kod Belog broda, sada
Austrougarski privremeni most na Kolubari kod Slovca. Najverovatnije 1914.g.
Raspored pukova Moravske divizije 1. poziva, na desnoj obali Kolubare je bio:
3. pešadijski puk zauzima desni sektor, od potoka koji protiče kroz Stubicu (Stubički potok ili Beli potok, nije jasno) pa do kote 232. Po novoj karti to je kota 237 odnosno Obrenove livade. Na ovom sektoru se nalaze i dve poljske baterije čije tačne pozicije ostaju nepoznate za sada. Puk je trebalo da po desnoj strani uhvati vezu sa 15. pešadijskim pukom Timočke divizije 1. poziva.
1. pešadijski puk zauzima srednji sektor, od kote 232, Obrenove livade do potoka koji protiče kroz Ćelije (Kamenički potok). Na istom sektoru su dve poljske i vod haubičke baterije (tačna pozicija nepoznata).
2. pešadijski puk zauzima levi sektor od potoka koji protiče kroz Ćelije (Kamenički potok) pa do reke Ljig. U ovom sektoru su razmeštene i dve poljske baterije. Sa leve strane puk je trebao da uhvati vezu sa 5. pešadijskim pukom Drinske divizije 2. poziva a po njenom razmeštanju. Puk je svoje prednje položaje uspostavio na uzvišenjima Čuk i Vrščina odmah uz korito reke Kolubare i ušće reke Ljig u Kolubaru. Rovovi na ovim položajima su i danas vidljivi. Nalazi iz ovih rovova govore o tome da su ih nakon napuštanja koristili i vojnici austrougarske vojske, najverovatnije iz 73. puka 9. pešadijske divizije (Skizze 17).
Originalna skica rasporeda austrougarskih snaga na Vrače brdu iz monografije 73. pešadijskog puka
Skice u visokoj rezoluciji ustupio g. Michael Kummer, Geschichte des k.u.k. Infanterie Regiment Nr. 73 "Württemberg"
Isti detalj sa originalne k.u.k. karte u izdanju "K.u.k. militar-geographisches Institut", 1894/1900.
Po sličnosti se može zaključiti da je austrougarski oficir koristio upravo ovu kartu prilikom crtanja skice.
Kompletan list "Valjevo" ove karte, razmere 1:75000 u rezoluciji skeniranja 200dpi, 29MB, možete preuzeti sa ovog linka.
16. pešadijski puk ostaje kao divizijska rezerva i nalazi se na Obrenovim livadama, kota 232.
Konjički puk Moravske divizije imao je zadatak da, do razmeštanja 2. pešadijskog puka, jednim eskadronom osigura područje od Vrače brda do Županjca a zatim održava vezu sa desnim krilom Drinske divizije 2. poziva.4. pešadijski puk, Stevan Nemanja, obećan kao pojačanje Moravske divizije 1. poziva nalazi se kod sela Dren.
Ubrzo će doći do malo drugačijeg razmeštraja pukova. Praktično, celo područje Vrače brda i Čovke, od Stubice preko Ćelija do Županjca pokrivala je Moravska divizija 1. poziva. Ovakvim razmeštajem, položaj divizije bio je veoma nezgodan. Prateći lakat koji reka Ljig pri svom ušću formira sa Kolubarom i posedajući zapadne padine Vrače brda, divizija je produžila svoj front za nekoliko kilometara. Takav položaj je omogućavao neprijatelju da sa tri strane obuhvati ovo područje te da ga stavi pod unakrsnu, bočnu i frontalnu artiljerijsku vatru. Posebno je nezgodan bio položaj 2. pešadijskog puka koji je u retkom rasporedu pokrivao luk fronta prema zapadu. Za ovo vreme, austrougarska vojska je na prilazima Lajkovcu spuštajući se ka Kolubari.
16. novembra dolazi do promene u razmeštaju pešadijskih pukova Moravske divizije. Na levom sektoru, 2. pešadijski puk svojim levim krilom ne uspeva da uhvati vezu sa jedinicama 3. armije tj sa Drinskom divizijom 2. poziva, te prostor od reke Ljig do Grabovice ostaje neobezbeđen. Shodno tome, komandant divizije izdaje naređenje da 16. pešadijski puk, divizijska rezerva, posedne prostor od reke Grabovice u Županjcu do potoka koji silazi sa Čovke (Kamenički potok) te da svojim levim krajem uhvati vezu sa trupama 3. armije. 2. pešadijski puk, u isto vreme poseda zapadni deo Vrače brda i Ćelijansku kosu do Kameničkog potoka, havatajući vezu, po levoj strani sa 16. pešadijskim pukom. Ovakvom upotrebom 16. pešadijskog puka, divizija ostaje bez svoje rezerve, te komandant divizije ponavlja svoj zahtev da se kao pojačanje ka Moravskoj diviziji uputi 4. pešadijski puk.
Tokom popdneva, ranije izvučen materijal pontonskog mosta biva uništen i zapaljen a tokom večeri, 16. pešadijski puk konačno uspeva da kod Grabovičke reke, uhvati vezu sa 5. pešadijskim pukom Drinske divizije 2. poziva i time zatvori rascep između 2. i 3. armije.
Sa druge strane reke, 21. landver divizija dolazi do Kolubare prema Lazarevcu naspram Timočke divizije 1. poziva ali ne stupa u borbu. 9. pešadijska divizija zauzima Lajkovac nesvesna da se naspram nje nalazi cela Moravska divizija 1.poz a ne samo srpske predstraže.
17.novembra, po vrlo lošem vremenu, tri bataljona 21. landver divizije prelaze Kolubaru kod Lazarevca u blizini Očage ali usled izlivanja Kolubare popuna municijom je skoro nemoguća te oni ostaju u blizini reke. Jedinice 9. pešadijske divizije, pukovi 11., 73., 91. se delimično ukopavaju na prilazoma Kolubari. 102. puk iste divizije zauzima položaje u blizini ušća reke Ljig u Kolubaru. 13 korpus 6. armije šalje 5 bataljona i 3 baterije (po srpskim podacima 1 baterija) 36. divizije preko Kolubare a na levu obalu reke Ljig. Grupa se pod komandom pukovnika fon Luksarda kreće u pravcu srpske artiljerije na uzvisini severoistočno od Županjca (zze 16). Isto popodne grupa dobija pojačanje od još 4 baterije. Pretpostavljam da su to baterije stacionirane na pepeljevačkoj kosi koje su zadavale velike gubitke Moravskoj diviziji 1. poziva.
U toku dana u štab Moravske divizije 1. poziva dolazi novoimenovani komandant, đeneralštabni pukovnik Milan Tucaković. Kao pojačanje konačno stiže i zahtevani 4. pešadijski puk te 7. baterija Timočkog artiljerijskog puka koja je odmah razmeštene na krajnjem levom krilu. Divizija je tokom celog dana izložena jakoj artiljerijskoj vatri, frontalno, sa položaja u Lajkovcu i bočno, sa položaja u Pepeljevcu. Komandant divizije, uvidevši neodrživost isturenog prednjeg položaja 2. pešadiskog puka na uzvisinama Čuk i Vrščina, naređuje napuštanje tih položaja i povlačenje na zapadne padine Vrače brda. Povlačenje je izvršeno u toku noći.
18. novembra 21. landver divizija sa svom pešadijom prelazi Kolubaru i po zauzimanju Lazarevca dolazi u dodir sa Timočkom divizijom 1. poziva koja se dobro, i na više terasa, utvrdila na padinama južno od naselja. Dva bataljona 73. puka prelaze Kolubaru zauzimajući položaje koje je u toku noći napustio 2. pešadijski puk Moravske divizije 1. poziva. Po prelasku, formiraju mostobran i počinju postavljanje pontonskog mosta u zaklonu uzvišenja Čuk. U jednoj od kuća zaseoka Čuk, uspostavlja se pukovska komanda (vidi fotografije niže). Zanimljivo je da ista kuća i danas postoji. Ovo je konačno omogućilo 17. brigadi 9. pešadijske divizije da zauzme ranije napuštene srpske položaje (Skizze 17). Fon Luksardova grupa, manjim delom, prelazi reku Ljig i pruža zaštitu desnom krilu 17. brigade. Pri tome koristi most na reci Ljig prema Dudovici koji je ostao netaknut. Zaustavljena jakom artiljerijskom i mitraljeskom vatrom Drinske divizije 2. poziva, grupa ostaje prikovana za reku Ljig. Pojačanje ovoj grupi u vidu 4 bataljona i pet i po baterija, zbog loših vremenskih uslova stiže tek uveče. Do večernjih časova most na Ljigu je porušen, te veći deo grupe ne uspeva da se prebaci Preko reke Ljig. Deo jedinica koje su kod Belog broda preko pontonkog mosta prešle da desnu obalu kolubare kreće se ka desnom krilu srednjeg sektora tj prema zapadnoj padini Vrače brda. Najverovatnije se radi o 4. bataljonu 73. puka i 3. bataljonu 91. puka (Skizze 17). Moravska divizija 1. poziva, kao pojačanje dobija 13. puk 2. poziva koje se nalazi na raskrsnici puteva Šušnjar – Čibutkovica i Vis – Županjac.
Komanda 73. puka na Čuku, originalna fotografija iz monografije 73. pešadijskog puka
Komanda 73. puka na Čuku, ista lokacija danas 3. januara 2021.g.
Nakon povlačenja 2. pešadijskog puka sa uzvišenja Čuk zauzeti su položaji na zapadnoj padini Vrače brda. Pošto je danas taj deo brda gusto naseljen, nisam uspeo da primetim postojanje većih rovova naše vojske u tom delu, ako se radi i o plodnom zemljištu koje se danas obrađuje verovatno su ostaci rovova zatrpani radi poljoprivredne obrade zemljišta.
Pogled ka Vrače brdu sa uzvišenja Čuk, originalna fotografija iz monografije 73. pešadijskog puka
19. novembra 21. landver divizija još uvek ostaje na svojim položajima na desnoj obali Kolubare. Usled izlivanja reke, veći deo artiljerijskih oruđa nije mogao biti prebačen a ono što je ipak prebačeno ubrzo je ostalo bez municije. Oba pokušaja napredovanja su osujećena od strane Timočke divizije 1. poziva te su trupe uz velike gubitke vraćene na polazne položaje. U takvoj situaciji deo trupa 21. landver divizije kreće levo ka prvim kućama sela Šopić i desno ka selu petka.
Koristeći se dobro postavljenim pontonskim mostom u zaklonu uzvišenja Čuk, 21. divizija na desnu obalu Kolubare prebacuje 73., 11., i 91. puk. Pod jakom unakrsnom artiljerijskoma vatrom sa polažaja u Pepeljevcu i sa Ostenjka u Jabučju te frontalnom iz Lajkovca, odbrana 2. pešadijskog puka 1. poziva na zapadnom delu Vrače brda počinje da slabi. Posle iznenadne pešadijske vatre 91. puk (Budejovice) kreće u napredovanje preko zapadnih padina Vračebrda. 102. puk i severno krilo Luksardove grupa prate napredovanje. Napredovanje preko Vrače brda zaustavlja srpska artiljerija i protivnapad 4. pešadijskog puka 1. poziva iz rezerve. Artiljerija Drinske divizije 2. poziva, sa svog desnog krila podpomaže Moravsku diviziju 1. poziva. General Daniel, komandant 9. divizije šalje 18. brigadu levo od 17. brigade da prenese napad na Čovku preko severnijeg, višeg, terena koji je manje izložen srpskoj artiljerijskoj vatri. 11. i 73. puk obilaze Vrače brdo sa severne strane, prateći tok Kolubare (Skizze 16). U isto vreme, zauzimanjem sela Petka, 9. pešadijska divizija bi došla u vezu sa 21. landver divizijom. Komandantu 8. korpusa, FML Scheuchenstuel, ubrzo je postalo jasno da se pred njim nalazi glavnina srpskih snaga.
Originalna skica rasporeda austrougarskih snaga iz monografije 73. pešadijskog puka
Skice u visokoj rezoluciji ustupio g. Michael Kummer, Geschichte des k.u.k. Infanterie Regiment Nr. 73 "Württemberg"
Timočka divizija 1. poziva, kao pojačanje Moravskoj diviziji 1. poziva u selo Šušnjar šalje tri bataljona 13. pešadijskog puka i 14. pešadijski puk. Po dogovoru komandanata 2. i 3. armije, desno krilo Drinske divizije 2. podržaće Timočku diviziju 2. poziva (14. i 15. pešadijski puk) koja treba odmah ujutru napasti desni bok neprijateljskih snaga na Vrače brdu te energičnim napadom Moravske divizije 1. poziva, iste potisnuti i prebaciti natrag preko Kolubare. Timočka divizija 2. poziva dobija naredbu da se prebaci na poziciju Vinogradine, putem Smrdljikovac (danas Brajkovac) – Županjac. Usled nepovljnih vremneskih prilika i razlokanog puta, prebacivanje 14. i 15. puka Timočke divizije 2. poziva, u gotovo nemogućim uslovima, trajalo je celu noć. Tek zorom 20. novembra, čelo 15. puka 2. poziva izbija na položaj Vinogradine te je napad planiran za taj dan odložen za 21. novembar.
20. novembra 4. pešadijski puk 1. poziva izvršio je dva neuspešna juriša na zapadni plato Vrače brda. Neprijatelj koji je prethodni dan zauzeo ove položaje se tokom noći delimično ukopao. Pukovi Timočke divizije 2. poziva zauzeli su svoje položaje u Županjcu. Napad na desni bok 9. pešadijske divizije koja je prešla Kolubaru u Ćelijama odložen je za 21. novembar. Položaji na Vrače brdu su izloženi intezivnoj bočnoj artiljerijskoj vatri sa položaja u Pepeljevcu. 18. brigada 9. pešadijske divizije, koja se kreće severno od Vračebrda uspeva samo da utvrdi svoje položaje bez daljeg napredovanja.
21. novembra 8. brigada napreduje polako u čeonom napadu do tačke na polovini puta uz Vrače brdo, istočno od reke. Istog jutra, 17. brigada sa pridodatim delovima Luxardove grupe odbija napad 14. i 15. pešadijskog puka Timočke divizije 2.poziva. Pogođene sa čela, krila i od pozadi artiljerijom 9. pešadijske divizije i 36.pešadijske divizije srpske snage trpe velike gubitke. Pukovi Timočke divizije 2.poziva pomognuti sa tri puka Moravske 1. poziva tokom popodneva napadaju još dva puta ali bivaju odbijeni vatrom 16., 91. i 102. puka (Skizze 16). Napad Timočke divizije 2. poziva u bok neprijatelja odvijao se u dve kolone. Desnu kolonu čini 14. pešadijski puk 2. poziva koji napada pravcem kroz selo Županjac – Ćelijska kosa. Levu kolonu čini 14. pešadijski puk 2. poziva sa pravcem napada zapadna grupa kuća sela Županjac - severna grupa kuća – Ćelijska kosa. Artiljerija Moravske divizije 1. poziva i Drinske divizije 2. poziva, pružaće pomoć napredovanju kolona. U isto vreme Moravska divizija 1. poziva izvešće napad takođe u dve kolone: leva sa 4. pukom 1. poziva pravcem od kote 159 (sada 239) ka Čuku i desna sa 1. pešadijskim pukom 1. poziva ka mostu na Kolubari.
Leva kolona Timočke divizije 2. poziva kreće već u 7h a desna tek oko 9h. Desna kolona (14. pešadijski puk) se kreće vrlo sporo u malim skokovima. Uprkos sporom napredovanju, desna kolona zauzima prve neprijateljske rovove i neprijatelja potiskuje na sam vrh kose Vrače brdo. Leva kolona (15. pešadijski puk) je napredovala sa dva bataljona u prvom borbenom redu i dva u pukovskoj rezervi. Jedan bataljon iz rezerve je upućen je ka Čuku u cilju dejstva na odstupnicu neprijatelja preko reke Ljig. Usled jake artiljerijske vatre i sporog napredovanja desne kolone, leva kolona se morala zaustaviti i čekati napredovanje desne kolone. Po izbijanju desne kolone 700m ispred neprijatelja, leva kolona je nastavila napad sa tri bataljona na Vrače brdo i jednim na Čuk. Bataljon koji je bio poslat na Čuk preduzima juriš na neprijateljske snage koje su u međuvremenu ojačane trupama iz rezerve. Komandant bataljona i dve čete bivaju zarobljeni a preostale dve čete su se raspršile. Kontra napad i napredovanje trupa sa Čuka zaustavio je bataljon 2 pešadijskog puka 1. poziva. Ostala tri bataljona 15. pešadijskog puka zauzimaju južnu ivicu Vrače brda te neprijatelja odbacuju na sam plato kod kote 159. Gubici ova tri bataljona su bili ogromni. Stradala su i sva tri komandanta bataljona. Posle uporne borbe, Moravska divizija 1. poziva potiskuje neprijatelja tek do prvih kuća na zapadnom delu Vrače brda. Kao krivci za neuspeh napada označeni su 4. pešadijski puk 1. poziva i 14. pešadijski puk 2. poziva koji su svojim sporim i neenergičnim napredovanjem i lošom organizacijom usporili tok napada.
22. novembra 14. i 15. pešadijski pukovi 2 poziva Timočke divizije 2. poziva se nakon neuspešnog napada i krvavih borbi povlače sa dostignutih položaja u sastav 3. armije a radi prikupljanja rasturenih bataljona. 1., 4., i 14. pešadijski puk Moravske divizije 1. poziva se takođe vraćaju na svoje prethodne položaje sa kojih imaju pružiti otpor neprijatelju koji nastupa od Belog broda uz zapadne padine Vrače brda. Neuspešan napad od prethodnog dana doveo je do velikih gubitaka u ljudstvu ali i do pada morala i pojave dezerterstva u sve većoj meri.
23. novembra Moravska divizija 1. poziva vraća 3 bataljona 13. pešadijskog puka Timočkoj diviziji 1. poziva. Preostali bataljon biće vraćen kasnije kada se sredi stanje u 1. pešadijskom puku. Teška situacija po pitanju morala se i dalje nastavlja, pogotovo u 1. pešadijskom puku gde dolazi do predaje većeg broja vojnika. Timočka divizija 2. poziva se vraća u sastav 3. armije i nalazi se na maršu ka Smrdljikovcu (Brajkovac) preko Kika. Naspram Drinske divizije 2. poziva grupa pukovnika Luksarda pokušava prelaz preko reke Ljig i napad na Županjac ali biva, uz velike gubike, odbijena.
24. novembra stanje na frontu Moravske divizije 1. poziva ostaje nepromenjeno. Nešto intenzivnije borbe se vode na položajima susednih divizija, Timočke 1. poziva i Drinske 2. poziva ali, takođe, bez većih promena.
25. novembra, kada se činilo da se front na Vrače brdu i Čovci stabilizovao i da će neprijatelj jako teško zauzeti položaje oko Lazarevca, dolazi do iznenadne promene. U 11h, 18. brigada 9. pešadijske divizije, posle užasne artiljerijske pripreme u kojoj su učestvovale 22 baterije, kreće u juriš uz severne padine Vrače brda. 73. pešadijski puk ubrzo izbija do položaja kod kote 243 (sada 250) dok, 11. pešadijski puk zauzima selo Petku, istočno od Lazarevca. (Skizze 17). Nakon priključenja borbi 17. brigade i delova 36. pešadijske divizije, južno od Vrače brda, Srbi evakuišu položaje na Čovci. Do 15.30h, 73. i 11. puk osiguravaju položaje na Vrače brdu i Petki dok, 17. brigada 9. pešadijske divizije i 36. divizija potpuno zauzimaju Čovku. Napuštene položaje držali su 1., 4., 14. i 1 bataljon 3. pešadijskog puka koji su se sa položaja, uglavnom, povukli u neredu. Brz pad položaja na Vrače brdu i Čovci govori o jako slabom moralnom i fizčkom stanju vojske Moravsek divizije 1. poziva, nakon 9 dana neprekidne borbe u nemogućim vremenskim uslovima a pod neprestanom artiljerijskom vatrom.
Pod okriljem noći, Moravska divizija 1. poziva uspeva da se prikupi i sa Timočkom divizijom 1. poziva posedne novu odbrambenu liniju Vis (kota 385) – Kremenica – Zeoke. Shodno novoj situaciji general Jurišić povlači Drinsku diviziju 2. poziva da isprati povlačenje 2. armije.
Gubici obe strane su bili veliki. 9. pešadijska divizija je za 9 dana borbi prijavila 300 mrtvih i 2925 ranjenih. Sa Srpske strane, nakon povlačenja sa Vrače brda i Čovke na položajima Moravske divizije 1. poziva su ostala 3 topa, 4 mitraljeza. Zarobljeno je 18 oficira i 1204 vojnika. Gubici pre pada Vrače brda i Čovke su bili: 481 poginuo, 920 ranjeno i nestalo 1624.